Jan Kulma urodził się w 1922 roku, choć często podawana jest data 1927, bowiem w fałszywej kenkarcie „odmłodzono” go, aby nie został wcielony do Ludowego Wojska Polskiego po wyjściu z Powstania.
W swoją aktywności, wszechstronności i efektywności działań, zawsze zdumiewał głębokimi pokładami humanizmu i dystansu, nawet do rzeczy niejednoznacznych i kontrowersyjnych. Jako człowiek był zawsze nonkonformistą, kiedy jego reżyserska kariera nabierała rozpędu na znak protestu przeciwko cenzurze i komunistycznej władzy, wraz z żoną wyjechał do Strumian koło Szczecina, gdzie założył dom skupiający młodych ludzi, gdzie byli formowani w duchu niezakłamanej historii, patriotyzmu. Jak mówi: -Była to sztafeta pokoleń, niekończące się przesłanie piękna, mądrości i dobroci, procentujące powinnością stawania w prawdzie i przywoływania głosu tych, których jesteśmy sukcesorami. W ten sposób powstała Rodzina Strumiańska, kultywująca przesłanie Kulmów do dzisiaj.
W jego opinii, bycie człowiekiem teatru, aktorem, to nierozłączne stosowanie masek zarówno w samym tetrze jak i w życiu, to rodzaj egzystencji projektującej wieloosobowość, warunkiem twórczego i moralnego życia.
Jak mówi: Godzę się pokornie na zmianę czasów i obyczajów, ale proszę uprzejmie, aby nie zmieniano historii moich zaprzeszłych czasów i moich zaprzeszłych obyczajów. A ponieważ zakłamanie historii stało się dziś obowiązującą prawdą, więc pomyślałem, że warto […] upomnieć się o prawdę, którą osobiście przeżyłem.
Taka niezłomna postawa charakteryzowała Jana Kulmę już od młodości, kiedy świadomie nie wstąpił do ZHP, bowiem zdawał sobie sprawę, że harcmistrzowie w tym czasie szkoleni byli do działań antysemickich, zastraszania Żydów.
Pierwsze miesiące okupacji przepłacił zdrowiem, że zdiagnozowaną gruźlicą płuc i kręgosłupa, walczył o życie. Takie doświadczenie u młodego, raptem 15-letniego człowieka skierowało go ku literaturze filozoficznej, naukom ścisłym, astronomii (Adler, Locke, Freud, Eddington, Bergson).
Był to czas kształtowania się jego postawy:
– Zrozumiałem, że trzeba się wypowiadać prostymi słowami. Że prawda nie lubi napuszonego języka i nie lubi bełkotliwych dywagacji, które często kryją nieuctwo pod nadętym słownictwem – wspomina tamten czas.
Po powrocie do szkoły włączył się do konspiracyjnego harcerstwa i do „podziemnej podchorążówki”. Przysięgę wojskową złożył w kwietniu 1941 roku „w normalnym podziemiu, w wojsku podległym Rządowi w Londynie”. Od tego roku pracował przez kilka godzin w tygodniu jako pomocnik stelmacha na Woli (umożliwiło to uzyskanie oficjalnego dokumentu o zatrudnieniu). W konspiracji był m.in. jednym z łączników, przenoszących przesyłki do placówki Delegatury Rządu na Kraj o kryptonimie „Zachód” albo „Kopalnia” w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Laskach, w której działali m.in. Zofia Morawska i Antoni Marylski, a kapelanem był ksiądz Stefan Wyszyński, późniejszy Kardynał.
W czasie Powstania Warszawskiego Jan Kulma należał do plutonu 125 drugiej kompanii kapitana Tadeusza Bartoszka ps. „Cegielski”. Brał udział w walkach o Ogród Botaniczny, gmach gestapo w al. Szucha. Swoje ujście z życiem zawdzięczał, jak twierdzi, kolejnym szczęśliwym przypadkom i pomocy sanitariuszek. Wyszedł z Warszawy przez Lasy Kabackie, ze szpitalem wojskowym. Jak wspomina, czuł się w tych dniach szczęśliwy. Do końca roku 1944 przebywał u rodziny w Bochni. Po wojnie studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, a okres krakowski wywarł wielkie piętno na Jana Kulmie, w szczególności dzięki uczestnictwo w wyk³ładach tak wybitnych postaci jak Władysław Tatarkiewicz, Roman Ingarden, Władysław Heinrich, Stefan Szuman. Jak zaznaczył, „nie udzielili mu oni oczekiwanej odpowiedzi na pytania o sens życia”.
Przeżycia okresu powstania warszawskiego pogłębiły jego filozoficzne wątpliwości. Za szansę na zrozumienie tych problemów uznał wykorzystanie matematyki, poznanej na wykładach prof. Tadeusza Ważewskiego, np. pojęć – liczby zespolone, jednostka urojona, luka Dedekinda. W Krakowie związał się ze środowiskami akademików – aktorów i plastyków.
W czasie pobytów w Krynicy wraz z kolegami założył teatr lalkowy. Jedno z przedstawień obejrzał Henryk Ryl, dyrektor teatru lalkowego „Arlekin” w Łodzi, który złożył Janowi Kulmie (kierownikowi zespołu) propozycje zajęcia się teatrami lalkowymi w Polsce. Ten zaakceptował to i przeprowadził do Łodzi., gdzie otrzymał stanowisko kierownika artystycznego w krajowej Dyrekcji Teatrów Lalkowych (w Zarządzie Teatrów, Oper i Filharmonii). W czasie podróży po kraju poznał środowisko artystyczne. Przełomowe wydarzenie miało miejsce w czasie spotkania z łódzkimi pisarzami, którego celem było przekonanie słuchaczy, że warto pisać dla teatrów lalkowych. Tam poznał Joannę, która strofując go za przedłużające się przemówienie, zaskarbiła sobie serce Kulmy.
Wkrótce Jan i Joanna Kulmowie pobrali się, stając się nierozłączną parą twórców, określanych jako „osobni i przekorni, obdarzeni wielką pogodą ducha, jasnością postawy wobec świata i czasu, który upływa” (za: Michał Montowski – Polskie Radio). W roku 1961 podjęli decyzję, która często budzi zdziwienie, bowiem zdecydowali się na wspomnianą przeprowadzkę do Strumian. Była to decyzja tym bardziej zaskakująca, bowiem Jan Kulma otrzymał właśnie od Macieja Szczepańskiego (w latach 1972–1980 przewodniczący Komitetu ds. Radiofonii i Telewizji), stanowisko w Telewizji Polskiej. Państwo Kulmowie zdecydowali się na wiejskie życie, zapewniające niezależność w bliskości natury, poza politycznymi układami, lecz w kontakcie z wieloma ludźmi (m.in. licznymi przedstawicielami środowiska artystycznego).
Zawierali umowy na realizację inscenizacji w różnych miastach Polski, a Joanna Kulmowa publikowała kolejne tomiki wierszy, pisała powieści, tłumaczyła libretta oper, wykonywała korekty. Oboje byli zainteresowani „myśleniem o myśleniu” oraz filozofią, w tym myślami Epikura i jego zasadami etycznymi – poznawaniem istoty szczęścia. O ile Joanna Kulmowa swoje przekonanie o wyższości natury nad kulturą wyrażała w wierszach, Jan Kulma studiował dzieła filozofów starożytnych i współczesnych (logika formalna, filozofia analityczna), analizował również dotychczas nierozwiązane problemy etyki i sensu życia „metodą suplementarną”. Gościł wraz żoną w Strumianach wielu przedstawicieli artystycznego środowiska, współpracowali i podróżowali m.in. z Janem Szyrockim i jego chórem. Z Kazimierzem Grześkowiakiem, Jonaszem Koftą, Jackiem Jerzym Nieżychowskim, Krzysztofem Marią Litwinem i Jerzym Dudą-Graczem realizowali w Strumianach telewizyjny program „Starostrumiańska Akademia Kodeksu Drogowego”.
W czasie stanu wojennego dali schronienie „ekipie remontowej” – grupie ukrywających się opozycjonistów. Jan Kulma współpracował z przywódcami Solidarności (ze Szczecina i innych miast). Zarabiał na utrzymanie w kościołach, w których był organistą, a żona śpiewała na ślubach Ave Maria. W tym czasie założyli parafialny chór dziecięcy i zespół wokalno-teatralny, który regularnie występował w kościołach również w Watykanie, na zaproszenie Jana Pawła II.
Przemiany po 1989 roku sprawiły, że opodal domu Kulmów powstała uciążliwa ferma norek a on sam przeżył bardzo rozległy zawał. Małżeństwo przeniosło się do Warszawy, oddając się licznym podróżom. Jego życie biegło od tego czasu dwutorowo, skupiając się na teatrze i filozofii.
Jan Kulma wyreżyserował ponad 20 sztuk teatralnych i oper.
1959 – Traviata, Giuseppe Verdi w Warszawskiej Operze Objazdowej
1960 – Orfeusz w piekle, Jacques Offenbach, Operetka Warszawska
1961 – La serva padrona, Giovanni Baptista Pergolesi, Filharmonia Narodowa
1963 – Aptekarz, Joseph Haydn, Filharmonia Narodowa
1963 – Amfitryjon polski, czyli Odprawa Bogów Greckich, Filharmonia Narodowa
1965 – Samochwał albo amant wilkołak, Teatr Polski w Warszawie
1972 – Pałac Lucypera, Karol Kurpiński, Opera im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu
1972 – Karmaniola, czyli od Sasa do Lasa, Stanisław Moniuszko, Warszawska Opera Kameralna
1972 – La Serva Padrona, G. Paisiello, Warszawska Opera Kameralna
1972 – Szarlatan, Karol Kurpiński, Warszawska Opera Kameralna
1972 – Wesele Amora i Psyche, B.M. Capua, Warszawska Opera Kameralna
1972 – Mozart i Salieri, Nikołaj Rimski-Korsakow, Warszawska Opera Kameralna
1973 – In medio vero omnium residet, Jerzy Maksymiuk, Warszawska Opera Kameralna
1974 – Amfitryjon polski, czyli Odprawa Bogów Greckich, Joanna Kulmowa, Warszawska Opera Kameralna
1978 – Pimpinone, Georg Philipp Telemann, Opera im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu
1994 – Pimpinone, Georg Philipp Telemann, Opera Wrocławska
Dla Teatru Telewizji wyreżyserował m.in.:
1957 – Jest tam kto?, William Saroyan (z Joanną Kulmową)
1958 – Opowieść o żołnierzu, Charles Ferdinand Ramuz
1959 – Dzielny ołowiany żołnierz, Hans Christian Andersen
1960 – Bunt aniołów, Anatole France
Odznaczenia:
Krzyż Armii Krajowej
Medal Wojska
Warszawski Krzyż Powstańczy
W roku 1959 Jan Kulma otrzymał Nagrodę Radia i Telewizji za telewizyjne inscenizacje „Historii o żołnierzu” oraz widowiska „Piotruś i wilk”. 25 marca 2003 roku w Pałacu Branickich wręczono Joannie Kulmowej i Janowi Kulmie Ogólnopolską Nagrodę Artystyczna „za żarliwość w poszukiwaniu sensu życia, głębokiej radości życia i nadziei” – „Lauru Izabelli Elżbiety z Poniatowskich Branickiej” (nagroda przyznawana przez Fundację Edukacji i Twórczości w Białymstoku).
fot. Fot WOK, Jarosław Budzyński